پسح در مصر

پسح در مصر

جورجو آگامبن

عنوانِ این یادداشتِ کوتاه، به چند دلیل که امیدورام در ادامه روشن شود، «پِسَح در مصر»^۱ است. حقیقت این است که یک جمله در «نامه‌های پل سلان و اینگبورگ باخمَن»^۲ به شکل ویژه‌ای توجه مرا جلب کرد. شاید پیش از این هم کسی متوجه آن شده باشد. اما از دیدِ من، این جمله فرصتی فراهم می‌کند تا شعر و زندگی پل سلان را در جایگاه جدیدی ببینیم (همان زندگی و شعر که او هرگز از هم جدا نمی‌کرد).

جملهٔ مورد بحث در یک نامه از سلان به ماکس فریش^۳ آمده که در پاسخ به دعوت او و اینگبورگ برای دیدار در اویتیکوُن نوشته شده است. سلان در توضیحِ علتِ به تعویق انداختن آن دیدار می‌نویسد: «برای شرکت در جشن پسح یهودیِ عمه‌اش» به لندن می‌رود، و ادامه می‌دهد: «اگرچه به یاد ندارم که هرگز از مصر گریخته باشم، پسح را در انگلستان جشن خواهم گرفت.»^۴

«اگرچه به یاد ندارم که هرگز از مصر گریخته باشم، پسح را در انگلستان جشن خواهم گرفت.» می‌خواهم هم به آن ناممکن که بیرون از دسترسِ اندیشه در معنای جمله نهفته، و هم به جایگاه متضاد یهودیتِ (جایگاه سلان در یهودیت) تجسم یافته در آن، فکر کنم.

سلان خود را به عنوان یک یهودی در مصر معرفی می‌کند. یعنی پیش و یا خارج از خروجِ بنی اسرائیل از مصر به رهبری موسی که در ایام پسح یادبودش را گرامی می‌دارند و جشن می‌گیرند. این عنوان بسیار ریشه‌ای‌تر از عنوانِ گالوت^۵ (Galut) است که برای تبعید یا دیاسپورا به‌کار می‌رود و به گفتهٔ یهودیان از زمانِ تخریبِ دوبارهٔ معبدشان شروع می‌شود. سلان خود را در یک یهودیتِ خارج از «خروج» (exodus) می‌بیند که از موسی و قانون محروم بوده است. او در مصر مانده است؛ معلوم نیست به چه صورت و به چه عنوان، زندانی شده است یا آزاد مانده یا به بردگی گرفته شده. اما واضح است که تنها اقامتگاهِ او مصر است. تصور نمی‌کنم هیچ یهودیت دیگری را بتوان یافت که تا این حد از کمال مطلوب صهیونیسم دور باشد.

با خواندن این جمله، معنای یک جملهٔ دیگر از سلان نیز برایم روشن شد که یک نقاش برجسته به نام آویگدور آریخا (Avigdor Arikha) برایم نقل کرده بود. او نیز مثل سلان در چرنویتس به دنیا آمده و از آنجا به اردوگاه برده شده است. در همان سالهای نخستِ شروعِ درگیریها در فلسطین، آویگدور که خود به ارتش صهیونیستی پیوسته است از سلان هم می‌خواهد که همین کار را کند. پاسخ سلان خیلی ساده است: «وطن من بوکُوینا (Bukovina) است». خاطرم مانده که وقتی آریخا سالها بعد ماجرا را برایم تعریف کرد، هنوز معنای حرف سلان را نمی‌فهمید. چطور یک یهودی می‌توانست ادعا کند که وطنش بوکوینا است؟ اگر آویگدور با این جملهٔ سلان دربارهٔ عدم خروجش از مصر آشنا شود، معنای آن حرف را هم خواهد یافت. آنکه در مصر تنها مانده، اورشلیم را هم که شهر داوود است، وطن نمی‌خواند. پس وقتی که در یک شعر به تاریخ ۱۹۶۸ یا ۱۹۶۹ اورشلیم را فرامی‌خواند (به پا خیز اورشلیم و قد برافراز)، از خودش به عنوان کسی یاد می‌کند «که بند با تو برید»^۶ (در آلمانی شدتِ آن بیشتر است: wer das Band zerschnitt zu dir hin «آنکه بند با تو کَند»). ایلانا شموئِلی (Ilana Shmueli) در خاطراتش از سفر کوتاه و فشردهٔ سلان به اورشلیم چند ماه قبل از مرگش، می‌گوید: «می‌دانست که به اینجا هم تعلق ندارد. این تأثیر دردناکی بر او گذاشت و تقریباً فرار کرد».^۷

افزون بر جایگاه متضاد یهودیت مصری، در این جمله یک ناممکنِ سرگیجه‌آورتر هم هست: سلان که هرگز از مصر خارج نشده و هر جا که هست — پاریس، لندن، چرنویتس و یا اورشلیم — در همان مصر است، باید پسح را جشن بگیرد. یعنی همان مراسمی را که گرامیداشت خروج از مصر است.

اجازه دهید که باهم به این کار ناممکن (جشن فصح در مصر) دقت کنیم، زیرا امکانِ شناختِ محلِ زندگی و مهمتر از آن شعرِ سلان را فراهم می‌کند. حالا دیگر غافلگیرکننده نیست که نامه‌نگاری سلان و باخمن با شعر در مصر^۸ شروع می‌شود که به باخمن تقدیم شده است. همچون تمام اشعار سلان، این شعر نیز در مصر نوشته شده، و خطاب به یک غریبه است که همان (چنانچه در نامه‌ی دیگری می‌خوانیم) سرچشمه و بهانهٔ شعر نوشتن در مصر است.^۹ به باورِ من میان پسح در مصر و جایگاه شعر سلان یک تناظرِ ناگزیر وجود دارد. هر دو در یک لامکانی (Atopia) با هم در گفتگو هستند که نامش مصر است.

حال اگر اهمیتِ ویژهٔ مفهوم پِسَخ («پسح») در زندگی سلان را به یاد آوریم، این تناظر نیز واضح‌تر می‌شود. همه می‌دانیم که هر یهودیِ درست‌آیین، هشت روز پس از تولد، یک نام پنهانی دریافت می‌کند که نام عبری اوست. این نام فقط به صورت شفاهی و بیشتر در جشن‌های آیینی استفاده می‌شود.

سلان که نامش در شناسنامه پل (Paul) ثبت شده است، پس از هشت روز «پسخ» نام می‌گیرد. بنابر این نامِ او در عهد با ابراهیم پسخ آنچل^۱۰ (و نه پل سلان) است. او حتی یکسال پیش از مرگش، نام یهودیش را با جدیت به ایلانا شموئلی یادآوری می‌کند. همه می‌دانند که سلان در آوریل ۱۹۷۰ خودکشی کرد. اما کمتر به یاد دارند که او دقیقاً در ایام جشنِ پسخ به زندگی خود پایان داد.^۱۱

سلان که خود هرگز از مصر بیرون نرفته است، بنابر قرارِ نامش باید کارِ ناممکنِ یادبودِ پسح در مصر را انجام دهد. شعرِ او نیز مثل نامش همان «پسح در مصر» است.

اما چگونه است این پسح که هم گرامیداشت خروج از مصر است، هم جشنِ کسی که در مصر مانده است؟

به باور من، همانگونه است که سلان پیوسته دربارهٔ ناممکن بودن و همزمان ضرورت داشتنِ قرارِ منظوم خویش، دربارهٔ سکونتش در سکوت و همزمان دربارهٔ عبور از این سکوت نوشته است (قراری که اینگبورگ، همان غریبه، به نظر از آغاز تا انجام در آن و به‌هنگام با او همراه بوده است). تنها در پیوند با جشنِ پسح در مصر است که این قرار به روشنی ظاهر می‌شود. بدین معنا «پسح در مصر» همان سرفصلی است که مجموعهٔ آثار پل (پسخ) سلان پای آن حک شده است.

پانوشت (مترجم)