مسروپ ماشتوتس
[Mesrop Mashtots]
به مناسبت روز جهانی ترجمه
مسروپ ماشتوتس (۳۶۲-۴۴۰ م.) زبانشناس، موسیقیدان و روحانی ارمنی قرن چهارم و پنجم میلادی، به گفتهٔ مورخ نامدار قرن هفتم، آنانیا شیراکاتسی، سال ۳۶۲ م. در خانواده‌ای اشرافی به دنیا آمد. بنا بر زندگینامه‌ای به قلم شاگرد نامدارش «کوریون» (Koryun) از اوان کودکی به تحصیل پرداخت و به زبان‌های یونانی و فارسی نیز تسلط داشت، و در دربار خسرو چهارم (از شاهان اشکانی ارمنستان، زیر فرمان شاهان ساسانی) فرمان‌های سلطنتی را به یونانی و فارسی می‌نگاشته است. پس از آن، ماشتوتس به کسوت روحانی در آمد و سالهایی را در صومعه‌ای به مطالعه و عبادت گذراند.
ارمنستان در سال ۳۸۷ م. استقلال خود را از دست داد و بین دو امپراتوری یونان و ایران تقسیم شد. در این تقسیم‌بندی، چهارپنجم پهنهٔ ارمنستان زیر سلطهٔ ایران قرار گرفت و ولایات غربی ارمنستان تحت حاکمیت یونان باقی ماند. تا آن زمان، همهٔ مراسم روحانی در کلیسای ارمنستان به زبان سریانی اجرا می‌شد، اما یونانیان در بخش یونانی استفاده از این زبان را ممنوع کردند و حکم دادند که از زبان یونانی استفاده شود. در نتیجه، بخش غربی ارمنستان، طی مدتی مدید، «یونان-زده» شد. از طرف دیگر، در بخش تحت فرماندهی ایران، استفاده از زبان یونانی ممنوع شد و زبان سریانی همچنان مورد استفاده قرار گرفت. به این ترتیب، فرهنگ کهن ارمنی در خطر نابودی قرار می‌گرفت و وحدت ملی از دست می‌رفت.
در این دوره، یک پادشاه ارمنی در بخش ایران (ارمنستان شرقی) به عنوان «واسال» به حکومت ادامه داد. یکی از بزرگترین پدیده‌ها و رویدادهای فرهنگی این دوره، ابداع الفبای ارمنی و آفرینش ادبیات دینی به زبان ارمنی و با الفبای ارمنی در ارمنستان است، و سه تن در این رویداد بزرگ نقش عمده داشته‌اند: ساهاک (Sahak Partev) که رهبر کلیسای ارمنی بود، ورامشاپوه (بهرام شاپور، پادشاه وقت که سال ۳۸۹ م. و پس از برادرش خسرو چهارم به تخت نشسته بود) و مسروپ ماشتوتس.
سال ۳۹۴ «ساهاک پارتِو» (۳۵۴-۴۳۹) رهبر کلیسای ارمنی) در بخش ایرانی (که مردی فرهنگ‌پرور و دانش‌آموخته بود، از ماشتوتس خواست الفبایی برای زبان ارمنی بپردازد و کتاب مقدس را به ارمنی ترجمه کند تا در مراسم و آیین‌های کلیسایی مورد استفاده قرار گیرد. تا آن زمان، زبان ارمنی دارای الفبای مستقلی نبود و همواره از الفبای سریانی، یونانی یا پهلوی برای نگارش متون ارمنی استفاده می‌شد. اما هیچ کدام از این الفباها برای نگاشتن تمامی اصوات و مفاهیم ارمنی مناسب نبودند. ماشتوتس برای طراحی الفبای خاص زبان ارمنی، به مشورت با دیگر زبانشناسان وقت، از جمله راهبی به نام دانیل در بین‌النحرین و روفینوس در سامسات، پرداخت، و توانست الفبایی با سی و شش حرف ابداع کند، که در قرن دوازدهم، دو حرف دیگر (اٌ و ف) به آنها افزوده شد و تعداد حروف ارمنی به سی و هشت رسید.
نخستین جمله‌ای که ماشتوتس پس از ابداع الفبای ارمنی با این الفبا نوشت، جملهٔ اول «کتاب امثال سلیمان نبی» از عهد عتیق بوده است: «به جهت دانستن حکمت و عدل»
Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ
بنابراین، زبان ارمنی از سال ۴۰۵ م. دارای الفبایی شد که تا به امروز بیش از ۱۶ قرن از ابداع آن می‌گذرد. پس از آن بود که ادبیات ارمنی نیز پا گرفت و در خلق «روح ملی» ارمنیان نقش بسزایی بازی کرد. این الفبا باعث شد که ارمنیان بتوانند همچون ملتی جدای از سایر ملل و اقوام همسایه روی پای خود بایستند، و مانند بسیاری دیگر از اقوام خاورمیانه، در ملتِ مسلط بر سرزمین مادری‌شان، ذوب نشوند.
بنا بر برخی منابع قرون وسطی، ماشتوتس برای زبان گرجی و آلبانیایی قفقاز نیز الفبایی در همان سالها ابداع کرده است.
با تشویق و ترغیب «ساهاک» و پادشاه، ماشتوتس مدارسی برای آموزش الفبای نوین در ولایات ارمنستان تأسیس کرد تا نوجوانان ارمنی با این الفبا و کاربرد آن آشنا شوند. او خود در صومعه‌ای به نام «آماراس» در ولایت «آرتساخ» (واقع در قره‌باغ امروزی) به کار پرداخت، اما فعالیت وی تنها به خطهٔ ارمنستان شرقی محدود نمی‌شد. او با همراه داشتن نامه‌هایی از رهبر کلیسای ارمنی (در اجمیادزین) به قسطنطنیه رفت و با اجازهٔ رسمی امپراتور تئودوسیوس، آموزش الفبای ارمنی را در ارمنستان غربی نیز آغاز کرد. ماشتوتس پس از بازگشت به اجمیادزین، تعدادی از شاگردان خود را به ولایاتی چون اِدِسا، قسطنطنیه، آتن، انطاکیه، اسکندریه، و سایر مراکز دینی و علمی زمانه فرستاد تا زبان یونانی را فرا گیرند و شاهکارهای ادب یونانی را با خود به ارمنستان بیاورند. نامدارترین این شاگردان و حواریون عبارتند از هووهانس، هوسپ باقین، یِزنیک، کوریون، مؤسس خورناتسی، و هوهانس مانداگونی.
پس از آن، نخستین کتاب به زبان ارمنی و با استفاده از همین الفبا، یعنی کتاب مقدس، نگاشته شد. بنا به نوشتهٔ مؤسس خورناتسی، این ترجمه به قلم ساهاک بوده است، اما چون نواقصی داشته، ماشتوتس دو تن از شاگردانش، یوحنا و هوسپ باقین، را به اِدِسا فرستاد تا مطالعات مفصلی در زمینهٔ ترجمهٔ کتاب مقدس به ارمنی انجام دهند. آنها با در دست داشتن متون موثقی به زبان یونانی، و با استفاده از متون دیگری که از اسکندریه آورده شده بود، ترجمهٔ کاملی از کتاب مقدس را بر اساس متن «هفتادگانی» (Septuaginta) که به عربی «سبعینیه» نامیده می‌شود، و «اوریجن» یا «اٌریگینس» از دانشوران آغازین مسیحیت، که متن مشهوری به نام «هگزاپلا»(Hexapla) از عهد عتیق فراهم آورده بود، فراهم آوردند. این متن که تا به امروز در کلیسای ارمنی استفاده می‌شود، در سال ۴۳۴ م. تکمیل شد. احکام سه شورای وحدت کلیسایی، همراه با متون عبادت ارمنی نیز پس از آن به ارمنی ترجمه شد. نسخه‌های اصلی برخی از این متون کهن یونانی در قرون بعدی از بین رفته‌اند، و ترجمه‌های ارمنی آنها تنها گواه وجود آنها هستند، از قبیل وقایعنامهٔ یوسیبوس پامفیلوس (اسقف قیصریه) که تنها فصول اندکی از متن اصلی باقی مانده است. وی کسی بود که تاریخ مسیحیت آغازین را نوشت و چگونگی برگزیده شدن اناجیل و پذیرفته شدنشان از سوی مسیحیان اورشلیم، انطاکیه، اسکندریه و روم را نگاشته است.
ماشتوتس، پس از درگذشت دوست و حامی بزرگوارش، ساهاک، در سال ۴۳۹، ادارهٔ امور کلیسای ارمنی را به طور موقت عهده‌دار شد، اما خود نیز شش ماه بعد (۱۷ فوریهٔ ۴۴۰) درگذشت. کلیسای ارمنی روز ۱۹ فوریهٔ هر سال، یاد او را در مراسم عشاء گرامی می‌دارد. او در صحن کلیسایی در روستای «اُشاکان» دفن شده است.
امروزه هر شهری در ارمنستان، خیابانی به نام مسروپ ماشتوتس دارد، از جمله در ایروان، پایتخت ارمنستان، که «بولوار ماشتوتس» یکی از مهم‌ترین خیابان‌های آن شهر است که به کتابخانهٔ «ماتِناداران» (محل نگهداری متون کلاسیک ارمنی) منتهی می‌شود، و پیکره‌ای از او و شاگرد وفادارش «کوریون» در مدخل کتابخانه دیده می‌شود.
