از پس هزاره‌های تاریک
در سال‌های ۱۹۳۳ و ۱۹۳۴ در حفاری تخت جمشید، تصادفاً چند هزار لوح گلی کشف شد. این لوح‌ها متعلق به دوران پادشاهی داریوش و به‌نوعی اسناد اداری-دولتی آن زمان است. هخامنشیان این الواح را با گل خام درست می‌کرده‌اند و خام نگه می‌داشته‌اند (احتمالاً برایشان اهمیت چندانی نداشته که این لوح‌ها برای آیندگان باقی بماند) اما در آتش‌سوزی تخت جمشید، تعدادی از الواح اداری موجود در خزانه در آتش پختند و سخت شدند و همانجا ماندند تا باستان‌شناسان ۲۵۰۰ سال بعد کشف‌شان کنند.
تا پیش از این کشف، منابع تاریخ هخامنشیان به دو دسته تقسیم می‌شد: ۱- نوشته‌های تاریخ‌نگاران باستان (که عموماً غیرایرانی بودند). ۲- کتیبه‌ها و نگاره‌های به‌جا مانده از شاهان هخامنشی. این الواح اولین منابع دقیق و دست اولی بودند که از زمان حکومت داریوش بزرگ به‌دست آمدند. اما مگر مشتی سند اداری چه اطلاعاتی در اختیار ما قرار می‌دهد؟ اینجا پای هاید مری کخ به میان می‌آید تا نشانمان دهد که یک سند اداری همواره چیزی بیش از یک سند اداری است. او آن لوح‌هایی را که تا زمان نوشته‌شدن این کتاب ترجمه شده بودند بررسی می‌کند و از خلال مشتی دستور و ثبت‌وقایع اداری، اطلاعاتی باارزش را از زندگی ایرانیان تحت حکومت هخامنشی بیرون می‌کشد. اطلاعاتی که گاه تا حد جزییات زندگی روزمره دقیق و گویاست.
در فصل «از زندگی روزمره»، مری کخ از دل اسنادی که مربوط به کارگران و کارمندان تخت جمشید است فضایی دقیق از زندگی مردمان در آن دوران ترسیم می‌کند و ما را به خانه‌ی کارگری می‌برد که ۲۵۰۰ سال پیش در پارس می‌زیسته است. در فصل «زن در شاهنشاهی ایران» اسناد مربوط به زنان درباری و کارمندان روزمزد تخت جمشید را می‌کاود و نشان می‌دهد که زن در چنین حکومتی چه جایگاهی داشته است (این فصل با بسیاری از باورهای سنتی در مورد نقش زنان در ایران باستان در تعارض است). فصل‌های بعدی اطلاعاتی مربوط به «ارتش» و «کشاورزی» در خود دارد و به نوع حکومت هخامنشی و رویکرد حاکمان این سلسله به اداره‌ی کشور می‌پردازد. کتاب در نهایت با بررسی «دین» در عصر داریوش به پایان می‌رسد.
فضایی که در این کتاب ترسیم می‌شود، پس از هزاره‌ها از دل تاریکی بیرون آمده و خواننده را با شکل دقیق‌تری از زندگی ایرانی‌های نخستین آشنا می‌کند. زندگی‌ای که مانند تمام زندگی‌ها نه به تلخی زندگی ترسیم‌شده در متون مورخان یونانی است نه به شیرینی زندگی‌ای که کتیبه‌های پادشاهان از آن دم می‌زند.
غزل رضایی
