پیشگویی‌های دنباله‌دار
نگاهی به چند اثر منتشرشده از ادبیات گورانی
در حوزهٔ ادبیات اقلیمی و محلی ایران، گاهی به پژوهش‌هایی شگفت‌انگیز برمی‌خوریم. در اوایل دههٔ ۶۰ خورشیدی، صدیق صفی‌زاده کتابچه‌ای منتشر کرد به نام پیشگویی‌های ایل‌بیگی جاف.[۱] زیر عنوان اصلی کتاب، این توضیح آمده است: «شاعر کُرد که ۵۰۰ سال پیش احوال ایران و جهان را تا امروز پیشگویی کرده است.» ایشان در سال ۱۳۸۱، کتابچهٔ دیگری منتشر کرد به نام پیشگویی‌های درویش اجاق.[۲] صفی‌زاده علاوه بر این دو کتاب، آثار دیگری هم از ادبیات و کلام آیین یارسان تصحیح و منتشر کرده است.
صدیق صفی‌زاده در مقدمهٔ کتاب پیشگویی‌های درویش اجاق آورده است: «در ادبیات دین زرتشتی پیشگویی‌های زیادی وجود دارد و چنین پیداست که این پیشگویی‌ها از زمان‌های بسیار قدیم در میان ایرانیان بوده و…»[۳]
بنده در این زمینه اطلاعی ندارم، اما گمان می‌کنم که پیشگویی‌هایی از این دست در بین شاعران پیرو آیین یارسان از اوایل دورهٔ قاجار پا گرفته باشد. در هر دوره‌ای کس یا کسانی بر این پیشگویی‌های کلی و رازآلود چیزی افزوده‌اند و آن‌ها را با حوادث روز سازگار کرده‌اند. ادیب‌الممالک فراهانی زمانی که به مناطق کرمانشاه وکردستان رفته بود با پیشگویی‌های ایل‌بیگی آشنا شده بود و ترجمه‌ای منظوم از آن‌ها ارائه داده است.[۴]
در کتاب پیشگویی‌های ایل‌بیگی جاف، شاعر رویدادهای دوران افشاریه تا آغاز جمهوری اسلامی را پیشگویی کرده است! همچنین اختراع پست و تلگراف و رخداد جنگ‌های جهانی و… را! در این میان، آنچه مایهٔ تعجب است واژهٔ «جمهوری» (گلبانگ جمهوری) در شعر ایل‌بیگی است!
طاعه‌ت به مه‌جبووری ده‌بی/ دی بازاری بلووری ده‌بی
چینی و فه‌غفووری ده‌بی/ گولبانگی جه‌مهووری ده‌بی
هه‌ر وا بووه و هه‌ر وا ده‌بی[۵]
ترجمهٔ صدیق صفی‌زاده:
طاعت و عبادت به اجبار انجام خواهد شد/ بازار پر از بلور می‌شود
همه‌جا پر از چینی و پیاله‌های فغفوری می‌شود/ و گلبانگ جمهوری می‌شود
چنین بوده و چنین خواهد شد.[۶]
بماند که مصراع دوم ایراد وزنی دارد، آنچه در اینجا مهم است واژهٔ «جمهوری» است. ترجمهٔ ادیب‌الممالک از همین بند چنین است:
طاعت مردم در آن هنگام مجبوری شود/ سینه بازار و برزن جمله بلوری شود
شهر پر ز آیینه چینی و فغفوری شود/ روزگار پهلوانی و سلحشوری شود[۷]
می‌بینیم که در ترجمهٔ ادیب‌الممالک خبری از واژهٔ «جمهوری» (گلبانگ جمهوری) نیست. طبیعتاً این مصراع در همان سال‌های اوایل انقلاب ۵۷ به این متن اضافه شده است. محمدعلی سلطانی در کتاب حدیقهٔ سلطانی، که در سال ۱۳۶۴ منتشر شده است، این شعر را بدین شکل آورده است:
گلبانگی جمهوری دبی/ طاعه‌ت به مجبوری دبی
بازاری پر نوری دبی/ مخلوق نوظهوری دبی[۸]
با توجه به عبارت «گلبانگ جمهوری»، می‌توان احتمال داد که محمدعلی سلطانی این مصراع را در چاپ صدیق صفی‌زاده دیده باشد و شاید هم هر دو تن منبع مشترکی داشته‌اند. طبق نظر صدیق صفی‌زاده، ایل‌بیگی جاف در سال ۸۵۸ به دنیا آمده است[۹] و طبق نظر محمدعلی سلطانی در سال ۸۹۸.[۱۰]
یعنی از نظر این دو ادیب و تاریخ‌دان بزرگوار، یکی از شاعران قرن نهم رویدادهای سیاسی و اجتماعی‌ای همچون ظهور و افول افشاریه، زندیه، قاجاریه و پهلوی، انقلاب ۵۷، جنگ‌های جهانی، اختراعات حوزهٔ فناوری و… را پیشگویی کرده و فراتر از این‌ها «جمهوری‌خواه» هم بوده است!
پیشگویی دیگری از شاعری به نام تیمور بانیاری در کتاب حدیقهٔ سلطانی آمده است که آن بزرگوار هم «جمهوری‌خواه» بوده و همان بیت ایل‌بیگی را با اندکی تغییر (به زبان گورانی) بیان کرده است:
بازار چینی و فغفوری مبو/ گلبانگ شفق جمهوری مبو[۱۱]
کتاب دیگری که صدیق صفی‌زاده تصحیح و ترجمه کرده و در سال ۱۳۸۱ منتشر کرده است پیشگویی‌های درویش اجاق (شاه‌خوشین لرستانی) نام دارد. صفی‌زاده در این کتاب تاریخ دقیق تولد و مرگ شاه‌خوشین (۴۶۷-۴۰۶) را به دست داده است! شاه‌خوشین در سدهٔ پنجم هجری (به گفتهٔ صدیق صفی‌زاده) این رویدادها را پیش‌بینی کرده است: انقلاب روسیه (ص ۱)، تجزیهٔ دولت عثمانی (ص ۲)، مسئلهٔ فلسطین (ص ۳)، پیروزی متفقین (ص ۴)، بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی (ص ۵)، احداث دیوار برلین (ص ۶)، قیام ستارخان (ص ۷)، روی کار آمدن پهلوی (ص ۸)، قیام قدم‌خیر فیلی علیه پهلوی (ص ۹)، جنگ تحمیلی عراق علیه ایران (ص ۱۰)، بمباران شیمیایی حلبچه (ص ۱۱)، دوقطبی شدن جهان پس از جنگ جهانی دوم (ص ۱۲)، حملهٔ آمریکا به عراق به بهانهٔ آزاد کردن کویت (۱۳)، آزاد شدن فلسطین و بیت‌المقدس (۱۴) و قیام مردم ترکیه (ص ۱۵).
در حقیقت، این‌ها برداشت‌های آقای صفی‌زاده از ۱۵ قطعه شعر گورانی شاه‌خوشین است!
چند نکته در باب این آثار:
۱. از پیشگویی رویدادها و نوع داوری شعرها دربارهٔ نظام‌های سیاسی گوناگون پیداست که این اشعار از اوایل دورهٔ قاجار تا انقلاب ۵۷، خردخرد و رویداد به رویداد، سروده شده‌اند و احتمالاً در آینده نیز بر این‌ها افزوده خواهد شد.
۲. پر واضح است که آقایان صدیق صفی‌زاده و محمدعلی سلطانی، اخلاقاً و نیز بنا بر وظیفهٔ حرفه‌ای خود موظف‌اند که دست‌نویس‌های این شعرها را متتشر کنند و اصلشان را هم در دسترس پژوهشگران قرار دهند.
۳. آقای صدیق صفی‌زاده بر پایهٔ چه اسنادی تاریخ تولد ایل‌بیگی را ۸۵۸ آورده است؟ آقای محمدعلی سلطانی چگونه به عدد ۸۹۸ رسیده است؟ آقای صفی‌زاده از چه راهی تاریخ تولد و مرگ شاه‌خوشین را به این دقت (۴۶۷-۴۰۶) محاسبه کرده است؟
۴. پیشگویی‌های ایل‌بیگی جاف به زبان سورانی است، در حالی که تألیفات آیینی و هنری پیروان آیین یارسان به زبان گورانی (اورامی) سروده شده است. شعر سورانی حدوداً با نالی[۱۲] در اوایل قرن سیزدهم هجری آغاز می‌شود و بسیار طبیعی است که ایل‌بیگی نامی در قرن نهم این شعرها را نسروده باشد. این ویژگی اثبات می‌کند این شعرها قدمت چندانی ندارد؛ احتمالاً از اوایل یا میانه‌های دورهٔ قاجار سرایششان آغاز شده و تا چهار دهه پیش ادامه داشته است.
۵. آنچه از ادب گورانی منتشر شده است، چه آثاری همچون پیشگویی‌های ایل‌بیگی جاف و نامه‌های سرانجام و چه حماسه‌ها و شاهنامه‌ها، همه را باید با دید انتقادی نگریست. تا زمانی که دست‌نویس‌های این آثار متتشر و بررسی نشده است، نمی‌توان هیچ ادعایی را پذیرفت.
پانوشت‌ها
[۱]. صفی‌زاده، صدیق. پیشگویی‌های ایل‌بیگی جاف، تهران: عطایی، بی‌تا.
در نسخهٔ الکترونیکی این کتاب، تاریخ انتشار درج نشده است. مقدمهٔ صفی‌زاده تاریخ ۱۳۶۱ را در پای خود دارد. محمدعلی سلطانی در صفحهٔ ۱۲۵ کتاب حدیقهٔ سلطانی، که در سال ۱۳۶۴ منتشر شده است، به کتاب پیشگویی‌های ایل‌بیگی جاف ارجاع می‌دهد و می‌نویسد: «اخیراً جزوه‌یی بنام پیش‌بینی‌های [پیشگویی‌های] ایل‌بیگی باهتمام جناب صفی‌زاده منتشر گردیده و چنان از مقدمه پیداست…» (سلطانی، محمدعلی. حدیقهٔ سلطانی، جلد اول، تهران: کلهر، ۱۳۶۴.) پس کتاب پیشگویی‌های ایل‌بیگی جاف قاعدتاُ بین سال‌های ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۳ منتشر شده است.
[۲]. بنگرید به: صفی‌زاده، صدیق. پیشگویی‌های درویش اجاق (شاه‌خوشین لرستانی)، تهران: آشیانهٔ کتاب، ۱۳۸۱.
[۳]. پیشگویی‌های درویش اجاق، ص ۸.
[۴]. بنگرید به: دیوان ادیب‌الممالک فراهانی، تدوین و تصحیحِ وحید دستگردی، تهران: مطبعهٔ ارمغان، ۱۳۱۲، ص ۶۷۰-۶۷۳. وحید دستگردی هم، که دیوان ادیب‌الممالک را گرد آورد، تفسیر خودش را در پانویس این شعرها نوشته است و تفسیرهایش دست‌کمی از تفسیرهای صدیق صفی‌زاده ندارد! ادیب‌الممالک پیشگویی‌های دیگری هم از همین حوزه، شعر گورانی، ترجمه کرده است.
[۵]. پیشگویی‌های ایل‌بیگی جاف، ص ۵۵.
[۶]. همانجا.
[۷]. دیوان ادیب‌الممالک، همانجا.
[۸]. سلطانی، محمدعلی. حدیقهٔ سلطانی، جلد اول، تهران: کلهر، ۱۳۶۴، ص ۱۳۳.
[۹]. پیشگویی‌های ایل‌بیگی جاف، مقدمه، ص ۵.
[۱۰]. حدیقهٔ سلطانی، ص ۱۲۴.
[۱۱]. همان، ص ۱۷۰.
[۱۲]. ملاخدر شاویسی مکائیلی، متخلص به نالی، در سال ۱۲۱۵ هجری به دنیا آمد و در ۱۲۷۳ درگذشت. (بنگرید به: دیوانی نالی، لیکولینه‌وه و لیکدانه‌وه‌ی مه‌لا عبدالکریمی مدرس و فاتح عبدالکریم، سنندج: انتشارات کردستان، ۱۳۷۹، ص ۲۵.)
منابع
۱. دیوان ادیب‌الممالک فراهانی، تدوین و تصحیحِ وحید دستگردی، تهران، مطبعهٔ ارمغان، ۱۳۱۲.
۱. دیوانی نالی، لیکولینه‌وه و لیکدانه‌وه‌ی مه‌لا عبدالکریمی مدرس و فاتح عبدالکریم، سنندج: انتشارات کردستان، ۱۳۷۹. ۲. سلطانی، محمدعلی. حدیقهٔ سلطانی، جلد اول، تهران: کلهر، ۱۳۶۴.
۳. صفی‌زاده، صدیق. پیشگویی‌های ایل‌بیگی جاف، تهران: عطایی، بی‌تا.
۴. ـــــــــــــــــــــــــــ. پیشگویی‌های درویش اجاق (شاه‌خوشین لرستانی)، تهران: آشیانهٔ کتاب، ۱۳۸۱.
