فارسی: چت جی‌پی‌تی
| آزاد عندلیبی |
آنچه در بررسیِ زبان و نوشتارِ فارسی کمتر پیش چشم می‌آید و بسیار کمتر از آن می‌نویسند نه دستور و معیارنویسی و گفتاری‌نویسی و انگلیسی‌زدگی که امکاناتِ فنّیِ نوشتن به فارسی‌ست. در دو دههٔ اخیر، تکنولوژیِ نوشتارِ فارسی همچون دیگر زبان‌های جهان تغییر کرده است. دانندگان یا گویندگانی که شباروز به این و آن زبان می‌نویسند هزاران‌برابر شده‌اند. هر روز میلیون‌ها نفر به فارسی می‌نویسند: پیامک، پیامِ واتساپی، ئی‌میل، پست در شبکه‌های اجتماعی، فرم‌های اداری، نامه‌های عاشقانه یا حرفه‌ای، و غیره. گرفتاری‌هایی که از سپیده‌دمِ ورودِ فکرِ مدرن و تکنولوژیِ مدرن به ایران پیش آمده بود در برابر گرفتاری‌های بالفعل و بالقوهٔ حاضر و آتی نمی‌ست از یمی.
راست به همین دلیل است که بارها گفته و نوشته‌ام، و هر بار که لازم باشد در این موضوع بنویسم خواهم نوشت، که تدقیق در چگونگیِ تکنولوژیکِ نوشتن به فارسی درست به‌اندازهٔ فراگیریِ دستورِ زبان و درست‌نویسی مهم است. مغفول می‌ماند که درست‌نویسی با قلم یک چیز است و درست‌نویسی با کیبورد یک چیز. بسیار دیده‌ایم که آنها که با عمری با قلم سرقلم رفته‌اند، که درست و بلیغ و فصیح نوشته‌اند، اکنون از چند خط درست‌نویسی با کیبوردِ موبایل یا کامپیوتر عاجزند و از فرطِ غلط‌نویسی یا به ورطهٔ سکوت کشیده می‌شوند یا به مسلخِ ترحم و تمسخرِ خواننده.
گیریم بیست سالِ پیش این تکنولوژی فراگیر نبود، اگر دانشِ کاربرد و سازگارسازی‌اش در کار نبود، گیریم نیازی به تعریف و اصلاحِ ابزارهای نوشتن به فارسی احساس نمی‌شد، امروز اما بیش از هر زمانی می‌توان آیندهٔ این زبان را گره‌خورده به افزایشِ استانداردِ ابزارهای نوشتنش دانست. آیا آنچه تا امروز ارائه شده کافی‌ست؟ نه. آیا همان‌چه تا امروز ارائه شده فراگیر شده است؟ نه. آیا آنچه طراحی یا بازطراحی شده به استانداردهای نوشتارِ جهانیِ وب ــ همچون «یونی‌کُد» ــ نزدیک است؟ نه. در غیبتِ کمابیش مطلقِ حمایتِ دولتی از نوشتارِ فارسی، چه می‌توان کرد؟
به‌اختصار بگویم که تصورِ چندین‌ساله‌ام این است که ایجاد و توسعهٔ گروه یا نهادی مستقل که بتواند زمینهٔ مفاهمه و همکاریِ زبان‌شناس‌ها و نویسنده‌ها و ویراستارها و طراحانِ خط و برنامه‌نویس‌ها و مهندسان کامپیوتر و وب را فراهم کند یکی از گره‌گشایانِ نهاییِ این ماجراست. هیچ‌یک از این گروه‌ها بدونِ کمکِ فنّی و فکریِ دیگری نمی‌تواند پاسخی کارآیند و جامع به گرفتاری‌های نوشتارِ فارسی بدهد. افقی اگر قرار است گشوده شود از پیوندخوردنِ این گروه‌ها گشوده می‌شود. گرنه، کاهشِ متن و محتوای زبان فارسی در وب ــ‌این جهانِ مضاعف‌ِ گسترنده‌ــ تداوم خواهد یافت و بعدها جایگاهِ همین امروزش را نیز بازنخواهد یافت. اگر ده‌پانزده سالِ پیش حجمِ متن و محتوای فارسی بس بیش از امروز بود و بیش از عربی، فردا به میانجیِ تفوقِ بیشترِ شبکه‌های اجتماعی بسیار کمتر از امروز خواهد بود.
شاید اولین‌بار است که اهمیت تکنولوژیِ نوشتار هم‌پایهٔ اهمیتِ دستور و ساختارِ فارسی شده است. شاید در آیندهٔ نزدیک بتوان همین اقتراح را با هوشِ مصنوعی، با چت جی‌پی‌تی نیز در میان گذاشت و پاسخی درخورِ تأمل گرفت. نخستین‌بار است که پدیده‌ای همچون «چت جی‌پی‌تی» می‌تواند بر یکایک لغات و لایه‌های هر زبانی ــ‌ازجمله فارسی‌ــ نور بیندازد و به نقاطی از زبان و تاریخش دست یابد که به ذهنِ تیزخیال‌ترین شاعرانِ فارسی نیز نرسیده بود. این حرف ای‌بسا زبان‌شناسان و فارسی‌خوانده‌ها را قدری بیازارد اما واقعیتی‌ست که رخ داده و اگر اخطارش نشنیده گرفته شود به سودِ هیچ‌کس نیست؛ دست‌کم به سودِ کسانی که دغدغهٔ این زبانِ بزرگ را دارند.
