ژن خودخواه
| محمدرضا معمارصادقی |
در تابستانی که گذشت کتاب ژن خودخواه نوشته ریچارد داکینز به ترجمه خانم دکتر شهلا باقری، نشر اختران، را با گروهی از علاقه‌مندان همخوانی کردیم. این کتاب ترجمه دیگری هم به قلم آقای دکتر سلطانی دارد (نشر مازیار) که معروف‌تر است اما اشتباهاتش کم نیست و این بنده به خواست خود مترجم ویرایش علمی‌اش را در قالب یک کارگاه آنلاین و رایگان در دست دارد.
کتاب ژن خودخواه از مهم‌ترین و معروف‌ترین کتابهای علمی جهان است. در یک نظرسنجی فرهنگستان علوم انگلستان از کتابخوانان بریتانیایی در سال ۲۰۱۷ کتاب ژن خودخواه لقب “تأثیرگذارترین کتاب علمی طول تاریخ” را از آن خود کرد، یعنی حتی تأثیرگذارتر از کتابهای داروین و نیوتن. هرچند شاید اگر این نظرسنجی امروز تکرار می‌شد کتاب انسان خردمند از ژن خودخواه پیشی می‌گرفت.
کتابهای علمی معمولاً یا برای عموم مردم نوشته می‌شوند یا برای متخصصین و کتابهای علمی‌ای که همزمان هم برای عموم مردم نوشته می‌شوند و هم برای متخصصین نادر‌اند. کتاب ژن خودخواه یکی از آن کتاب‌هاست، همانطور که منشأ انواع داروین بود.
این کتاب برخلاف آنچه ممکن است نامش القا کند نه در مورد خودخواهی است و نه در مورد چاره‌ناپذیری سلطه ژن بر سرنوشت ماست. این کتاب در مورد تکامل است و می‌کوشد دیدگاه داروین در این‌باره را کامل کند. توضیح آنکه داروین چیزی در مورد ژن‌ها نمی‌دانست و به همین دلیل نظریه‌اش کمبودهایی داشت. با کشف ژن‌ها در قرن بیستم و تلفیق آن با نظریه تکامل داروین راه برای ارائه نظریه‌ای کامل‌تر باز شد اما هنوز میان زیست‌شناسان بر سر میزان اهمیت ژن‌ها اختلاف بود و اختلاف هست. اصل اساسی تکامل داروین انتخاب طبیعی است اما پرسش این است که واحد این انتخاب چیست؟ یا به بیان دیگر دقیقا چه چیزی انتخاب می‌شود؟ فرد جاندار؟ گروه جانداران؟ گونه؟ یا ژن‌ها؟ داکینز از جمله زیست‌شناسانی است که به جِد طرفدار انتخاب ژن-محور است و در کتاب ژن خودخواه، همزمان که تلاش می‌کند تا عموم خوانندگان را با این دیدگاه ژن-محور از تکامل آشنا کند سعی می‌کند تا از این دیدگاه در برابر دیدگاه‌های رقیب سایر زیست‌شناسان نیز دفاع کند.
این کتاب نخستین‌بار در سال ۱۹۷۶ در یازده فصل به چاپ رسید و موفقیت چشمگیری نصیب نویسنده خود کرد به گونه‌ای که بیش از یک میلیون جلد آن فقط به زبان انگلیسی به فروش رفت و به بیش از ۲۵ زبان ترجمه و بیش از ۱۰۰ مقاله در مورد آن نوشته شد.
ایده‌های مطرح شده در ویرایش اول کتاب، به اعتراف خود داکینز، متعلق به خود او نیست بلکه آن‌ها را از چهار (به گفته خودش) قهرمان کتاب گرفته است. این چهار زیست‌شناس جورج ویلیامز، ویلیام همیلتون، جان مِینارد-اسمیت و رابرت تریوِرز هستند که داکینز ایده‌های آن‌ها را فقط آسان‌فهم و تبلیغ کرده است. ابتکار دیگر داکینز خلق واژه meme (میم در انگلیسی و مِم بر وزن ژن در فارسی) است که آن را بر وزن gene ساخته و به عنوان واحد انتخاب فرهنگی پیشنهاد می‌کند. پیشنهادی که به‌سرعت قبول و وارد زبان انگلیسی می‌شود.
کتاب ژن خودخواه در سال ۱۹۸۹ ویرایش دومی پیدا می‌کند که در آن علاوه بر یک مقدمه جدید، پانوشت‌های مفصلی به یازده فصل ویرایش اول اضافه می‌شود به علاوه دو فصل جدید که یکی از آن‌ها خلاصه‌ای از کتاب ۱۹۸۲ داکینز با عنوان فنوتیپ گسترش‌یافته است. در سال ۲۰۰۶ ویرایشی به مناسبت سی‌امین سالگرد کتاب منتشر می‌شود حاوی یک مقدمه جدید و در سال ۲۰۱۶ ویرایش چهلمین سالگرد انتشار حاوی یک پی‌نوشت جدید است که در آن داکینز همچان از دیدگاه ژن-محور به تکامل دفاع و ابراز امیدواری می‌کند که پی‌گفتار پنجاهمین سالگرد انتشار (۲۰۲۶) حاوی گزارش دستاوردهای بیشتر این دیدگاه باشد.
